In het onderwijs staat de verbetering van basisvaardigheden hoog op de agenda. Eerder schreven we al over het belang van een doelgericht curriculum. Maar naast deze doelgerichtheid vraagt de inspectie ook dat er sprake is van samenhang. Hoe zorg je daarvoor? In deze blog verkennen we hoe je taal, rekenen en burgerschap kunt verbinden, zowel binnen deze vakken als met andere vakken en leergebieden.

Het belang van samenhang

Samenhang in het onderwijs is geen doel op zich, maar een middel om verschillende doelen te bereiken. Door verbindingen te leggen tussen contexten, leergebieden en vakken wordt het onderwijs betekenisvoller voor leerlingen. Ze leren kennis en vaardigheden efficiënter doordat ze deze in verschillende contexten toepassen. Dit bevordert ook de toepassing in nieuwe situaties. Bovendien raken leerlingen meer gemotiveerd wanneer ze herkenbare toepassingen zien en ontwikkelen ze een dieper begrip door verbanden te leggen tussen verschillende concepten.

Horizontale en verticale samenhang

In het onderwijs onderscheiden we twee belangrijke vormen van samenhang. Horizontale samenhang gaat over de verbindingen tussen vakken en leergebieden binnen hetzelfde leerjaar. Denk bijvoorbeeld aan een thema als duurzaamheid dat bij verschillende vakken terugkomt, of aan rekenvaardigheden die bij zowel wiskunde als economie worden toegepast.

Verticale samenhang betreft de doorlopende leerlijnen door de jaren heen: van onderbouw naar bovenbouw, van primair naar voortgezet onderwijs en van daar naar vervolgonderwijs. Deze vorm van samenhang zorgt ervoor dat leerlingen zich stapsgewijs ontwikkelen en voortbouwen op eerder verworven kennis en vaardigheden.

Verschillende vormen van samenhang in de praktijk

Er zijn verschillende manieren om samenhang aan te brengen in je onderwijsaanbod. Eén van deze vormen is samenhang binnen vakken. Bij taal kun je dit bijvoorbeeld terugzien in de natuurlijke verbinding tussen lezen en schrijven. Wanneer leerlingen in de bovenvouw recensies bestuderen en analyseren, kunnen ze deze inzichten direct toepassen bij het schrijven van hun eigen recensie. Ook de koppeling tussen mondelinge taal en schrijven is waardevol: leerlingen kunnen eerst een presentatie voorbereiden en houden over een bepaald onderwerp, om vervolgens over hetzelfde onderwerp een artikel te schrijven.

Een andere vorm van samenhang is de samenhang tussen vakken, die op verschillende niveaus kan worden vormgegeven. Het meest basale niveau is afstemming, waarbij docenten hun planning op elkaar afstemmen. Een wiskundedocent kan bijvoorbeeld percentages behandelen net voordat deze bij economie nodig zijn. Een intensievere vorm zijn samenhangende onderdelen van het aanbod, zoals een project over klimaatverandering waarbij natuurkunde, aardrijkskunde en Engels elkaar versterken. Het meest vergaande niveau is volledig geïntegreerd onderwijs, waarbij wordt gewerkt met thema’s waarin meerdere vakken op een natuurlijke manier samenkomen.

Nog een andere vorm is de samenhang met de praktijk. Dit kan bijvoorbeeld door verbindingen te leggen met de beroepspraktijk via stages of praktijkopdrachten, samen te werken met lokale organisaties en bedrijven, en herkenbare voorbeelden uit het dagelijks leven te gebruiken.

Praktijkvoorbeelden

Deze vormen van samenhang komen tot leven in de praktijk. Hieronder een aantal voorbeelden:

Van idee naar praktijk

De implementatie van samenhang vraagt om een doordachte aanpak. Het is verstandig om klein te beginnen: kijk eerst naar ‘haakjes’ voor samenhang in je eigen lessen, werk samen met één collega of binnen één vakgebied, en bouw de samenhang van daaruit geleidelijk uit. Goede samenwerking is essentieel: maak tijd voor overleg tussen leraren, stem leerlijnen en planning op elkaar af, en ontwikkel waar mogelijk gezamenlijk materiaal.

Belangrijk is om het behapbaar te houden. Niet alles hoeft altijd met alles samen te hangen, en sommige vaardigheden moeten eerst apart worden aangeleerd voordat ze in samenhang kunnen worden toegepast. Kies voor betekenisvolle verbindingen die natuurlijk aanvoelen, zoals tussen de verschillende bèta- of taalvakken. Monitor en evalueer regelmatig of de gekozen samenhang het leren daadwerkelijk versterkt, vraag feedback aan leerlingen en durf bij te stellen waar nodig.

Samenhang en doelgerichtheid versterken elkaar

Het werken aan samenhang in het aanbod staat niet los van doelgerichtheid – sterker nog, ze versterken elkaar. Door leerdoelen expliciet te maken, worden ook de mogelijkheden voor betekenisvolle samenhang zichtbaar. Dit kan bijvoorbeeld duidelijk terugkomen in burgerschapsonderwijs. Wanneer een school haar burgerschapsdoelen heeft uitgewerkt in concrete competenties zoals ‘kritisch denken’ en ‘omgaan met verschillende perspectieven’, wordt direct zichtbaar hoe deze doelen raakvlakken hebben met bijvoorbeeld tekstbegrip bij Nederlands of bronnenonderzoek bij geschiedenis.

De rol van toetsing en evaluatie

Als basisvaardigheden in samenhang worden aangeboden, vraagt dit ook om een andere kijk op toetsing en evaluatie. Bij traditionele toetsing worden vakken vaak geïsoleerd beoordeeld, maar dit doet niet altijd recht aan de verbindingen die in het onderwijs worden gelegd. Steeds meer scholen experimenteren daarom met manieren om ook in de beoordeling de samenhang zichtbaar te maken.

Een basisschool werkt bijvoorbeeld met themaportfolio’s. Bij het thema ‘Water’ verzamelen leerlingen werk vanuit verschillende vakgebieden: een verslag van een natuurkundig experiment over drijven en zinken, een informatieve tekst over Nederland en het water, en rekenopgaven over waterbesparing. In het portfolio reflecteren leerlingen niet alleen op de vakspecifieke doelen, maar ook expliciet op de verbanden die ze zien.

In het voortgezet onderwijs zien we vergelijkbare ontwikkelingen. Een vmbo-school heeft bijvoorbeeld gekozen voor geïntegreerde praktijkopdrachten waarin meerdere vakken samenkomen. Leerlingen die de richting Horeca volgen, maken bijvoorbeeld een ondernemingsplan voor een foodtruck. Hierin komen elementen van Nederlands (schrijfvaardigheid), rekenen (kostenberekening), economie (marktonderzoek) en burgerschap (duurzaam ondernemen) samen. De beoordelingsrubric maakt deze samenhang expliciet door per onderdeel aan te geven welke vakspecifieke én vakoverstijgende vaardigheden worden beoordeeld.

Het volgen van de ontwikkeling van leerlingen over verschillende vakken heen vraagt ook om goede afstemming tussen docenten. Een effectieve aanpak is het werken met leerlingbesprekingen waarin niet per vak maar per basisvaardigheid wordt gekeken naar de voortgang. Zo wordt bijvoorbeeld bij schrijfvaardigheid niet alleen gekeken naar de prestaties bij Nederlands, maar ook naar hoe een leerling schrijft bij andere vakken. Dit geeft een completer beeld en maakt duidelijk of leerlingen het geleerde ook kunnen toepassen in andere contexten.

Tot slot

Door basisvaardigheden in samenhang aan te bieden, wordt het onderwijs betekenisvoller en effectiever. Dit vraagt om goede samenwerking tussen leraren en een doordachte aanpak. Het belangrijkste is dat de gekozen samenhang natuurlijk en betekenisvol is voor jouw leerlingen en past bij jouw schoolcontext. Experimenteer, evalueer en pas aan waar nodig. Zo werk je stap voor stap aan een samenhangend curriculum dat leerlingen optimaal voorbereidt op hun toekomst.